Cechą charakterystyczną gospodarki rynkowej jest zmienność cen towarów i usług. To naturalne, że zależnie od okoliczności niektóre ceny rosną lub spadają. Z inflacją mamy do czynienia dopiero wówczas, gdy wzrost cen ma charakter powszechny i trwały. Oznacza to, że występuje on nie w tylko w przypadku pojedynczych dóbr, ale dotyczy większości lub wręcz wszystkich towarów i usług, a także że nie jest zjawiskiem jednostkowym, lecz utrzymuje się przez dłuższy czas. Z perspektywy gospodarstwa domowego inflacja wiąże się ze spadkiem siły nabywczej pieniądza. Oznacza to, że mając do dyspozycji co miesiąc tę samą kwotę, możemy kupić na rynku coraz mniej towarów lub usług.

Niezwykle groźnym zjawiskiem dla gospodarki jest tzw. hiperinflacja. Przyjmuje się, że z hiperinflacją mamy do czynienia, gdy wzrost cen w wysokości co najmniej 50 proc. miesięcznie utrzymuje się od kilku do kilkudziesięciu następujących po sobie miesięcy. Z hiperinflacją wiążą się zazwyczaj załamanie finansów państwa i inne niekorzystne zjawiska makroekonomiczne, takie jak deficyt budżetowy, zahamowanie inwestycji, wysokie bezrobocie. Skutki hiperinflacji są dotkliwe dla całego społeczeństwa, w szczególności dla osób pobierających świadczenia społeczne (emerytury, renty, zasiłki), w przypadku których waloryzacja środków następuje z opóźnieniem i nie rekompensuje w pełni utraty ich wartości.

Jakie są przyczyny wzrostu cen?

Przyczyny wzrostu poziomu cen towarów i usług mogą być bardzo zróżnicowane. W gospodarce rynkowej ceny są ustalane przede wszystkim przez wytwórców dóbr i handlowców narzucających swoje marże, a naturalną barierę ograniczającą wzrost cen stanowi wolna konkurencja. Na poziom cen na rynku wewnętrznym oddziałują ceny na rynkach międzynarodowych, zarówno w przypadku importu, jak i eksportu. Podniesienie cen może zrekompensować wytwórcom wyższe koszty związane z podwyżkami płac, nakłady na badania i rozwój itp. Poziom cen może być również uzależniony od warunków atmosferycznych: urodzaj powoduje spadek cen, nieurodzaj wywołuje ich wzrost. Na inflację mają wpływ także czynniki makroekonomiczne, związane z zarządzaniem gospodarką narodową, takie jak zwiększona podaż pieniądza, nierównowaga budżetowa, nieprawidłowości w strukturze gospodarki lub finansowanie przez państwo zbyt wielu inwestycji. Kontrolę nad utrzymaniem poziomu inflacji w możliwych do przyjęcia granicach sprawują instytucje państwowe takie jak ministerstwa finansów i banki centralne.

W jaki sposób mierzy się inflację?

Do pomiaru inflacji wykorzystuje się informacje dotyczące cen identycznych towarów i usług w porównywanych okresach oraz struktury wydatków gospodarstw domowych. Ze względu na niemożność zgromadzenia informacji o cenach we wszystkich transakcjach przeprowadzonych w danym okresie, tworzy się zestawy towarów i usług lub ich grup, czyli tzw. koszyki (np. koszyk dóbr i usług, koszyk inflacyjny), reprezentujące zakupy dokonane przez konsumentów. Dane o wysokości wydatków gospodarstw domowych na poszczególne grupy towarów i usług służą do wyznaczania średniego poziomu cen poszczególnych grup towarów i usług w danym okresie, a na podstawie danych o strukturze tych wydatków przypisuje się grupom towarów i usług określoną wagę statystyczną. Wskaźnik wzrostu cen (inflacji) oblicza się przez porównanie całkowitej wartości koszyka w danym okresie (np. miesiącu) i w analogicznym okresie poprzedniego roku.

Podstawowym miernikiem inflacji w Polsce jest wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, zwany też wskaźnikiem cen konsumpcyjnych (Consumer Price Index, CPI), określający wzrost cen towarów i usług najczęściej nabywanych przez gospodarstwa domowe. W Unii Europejskiej stosuje się zharmonizowany wskaźnik cen konsumpcyjnych (Harmonised Index of Consumer Prices, HICP). Występują niewielkie różnice między CPI a HICP: skład koszyka CPI jest wyznaczany zgodnie z metodologią stosowaną przez Główny Urząd Statystyczny (GUS) i opiera się na wynikach prowadzonych przez GUS badań budżetów domowych, natomiast skład koszyka HICP jest wyznaczany zgodnie z ujednoliconą metodologią Europejskiego Urzędu Statystycznego (Eurostat). Do pomiaru inflacji wykorzystuje się również tzw. inflację bazową, czyli wskaźnik określający zmiany cen w gospodarce z wyłączeniem określonych grup towarów.