Niektóre ze zwierząt stałocieplnych, aby przetrwać trudne warunki panujące zimą, zapadają w tzw. sen zimowy. Dotyczy to niektórych ssaków, części płazów i gadów, a także większości bezkręgowców klimatu umiarkowanego. Sen zimowy przybiera różne formy. Może być płytki, zaledwie kilkudniowy, ale również głęboki ze sporadycznymi przebudzeniami.

Czym jest sen zimowy?

Pojęcie snu zimowego jest interpretowane na różne sposoby. Najczęściej utożsamiane jest z hibernacją (nazywaną hibernacją naturalną). Sen zimowy określany jest też mianem spoczynku lub letargu zimowego. Ten fizjologiczny stan odrętwienia organizmu przejawia się okresowym spowolnieniem procesów życiowych, m.in. spadkiem metabolizmu, spowolnieniem akcji serca, zmniejszeniem tempa oddychania i spadkiem aktywności mózgu. Towarzyszy mu również spadek temperatury ciała i obniżenie pobudliwości nerwowej.

Sen zimowy trwa zazwyczaj od kilku tygodni do nawet kilku miesięcy. Może mieć charakter ciągły lub przerywany. W trakcie krótkiego przebudzenia zwierzęta oddają mocz, przyjmują pokarm, czasem nawet zmieniają legowisko. Można zaobserwować istotne różnice między poszczególnymi gatunkami, jednak wszystkie zwierzęta zapadające w sen zimowy gromadzą zapasy pożywienia, szukają odpowiedniego schronienia oraz intensywnie budują tkankę tłuszczową.

Których zwierząt dotyczy sen zimowy?

Taki sposób na przetrwanie w warunkach zimowych można zaobserwować u wielu gatunków zwierząt, m.in. u jenotów, borsuków, świstaków, nietoperzy, a także u ślimaków i żab. Wielu badaczy podkreśla istotne różnice między snem zimowym a hibernacją właściwą. U niektórych gatunków nie występuje głęboka hipotermia, a stopień spowolnienia procesów życiowych jest zdecydowanie mniejszy. Jak to wygląda w poszczególnych przypadkach?

Niedźwiedzie oraz borsuki i jenoty zapadają w sen zimowy, który jest dość płytki. Co jakiś czas się z niego wybudzają, aby zaspokoić pragnienie, czasem nawet mogą żerować (w trakcie snu zimowego niedźwiedzie mocno tracą na masie). W czasie zimowego spoczynku temperatura ciała tych zwierząt obniża się tylko nieznacznie (brak głębokiej hipotermii), spada liczba uderzeń serca, a oddech ulega niewielkiemu spłyceniu. Co ciekawe, to właśnie zimą na świat przychodzą młode niedźwiedzie.

Jeż przed okresem hibernacji musi zdobyć tyle pożywienia, aby podwoić masę ciała. Stan letargu jeże spędzają zwinięte w kłębek w stercie liści lub w norce. Mogą się wybudzić zmylone wyższymi temperaturami. Powoduje to jednak utratę zasobów energetycznych i może prowadzić do zagrożenia życia.

Suseł to zwierzę stadne, zimą jednak susły hibernują osobno. Wejście do ich nor jest pokryte ziemią i sianem. W trakcie letargu temperatura ciała zwierzęcia spada do 2 stopni Celsjusza. Organizm susła korzysta z nagromadzonych zapasów tłuszczu. Zimą suseł może się przebudzić (nawet kilka razy), ale jest to dla niego duży wysiłek energetyczny.

Nietoperze, aby przetrwać trudny okres zimowy (bez owadów, którymi się żywią), zapadają w stan hibernacji. Temperatura ciała nietoperza spada o ponad 30 stopni Celsjusza. Znacznemu spowolnieniu ulegają również czynności życiowe. Nietoperz korzysta wtedy z podskórnych zapasów tłuszczu. Zbyt częste wybudzenia (np. ze względu na zmianę miejsca pobytu lub potrzeby fizjologiczne) prowadzą do wyczerpania się zapasów tłuszczu, co może skończyć się śmiercią głodową zwierzęcia przed nastaniem wiosny.

Warto również wspomnieć, że wśród bezkręgowców (szczególnie owadów) podczas letargu następuje zahamowanie rozwoju i wzrostu. W taki sposób zimują częściej jaja, larwy i poczwarki, rzadziej postacie doskonałe (imago).